Treść zadania

KARTA PRACY

Zestaw 1.
Przeczytaj uważnie tekst, a następnie wykonaj umieszczone pod nim zadania. Odpowiadaj
tylko na podstawie tekstu i tylko własnymi słowami – chyba że w zadaniu polecono inaczej.
Udzielaj tylu odpowiedzi, o ile jesteś proszona(-ny). W zadaniach zamkniętych wybierz tylko
jedną z zaproponowanych odpowiedzi.
Ludwika Szczerbicka-Ślęk
Liryka refleksyjno-pouczająca
Przedstawiony w Pieśniach świat podlega przemijaniu i myśl o tym powraca uparcie. W renesansie jednak czas nie był tylko potęgą niszczącą, odrzucono jego średniowieczny symbol: śmierć
i posługiwano się greckim Kairòs1
[...]. Bieg czasu był niejako równoważony przez możliwość intensywnego wykorzystania, co w efekcie dawało obrazy pogodne w tonie. Piękną i głęboko humanistyczną pochwałę dobrodziejstw czasu zawarł poeta w pieśni „Nie porzucaj nadzieje” (II 19).
Dla ludzi odrodzenia przykładem przemijania stała się krótkość ludzkiego życia, u Kochanowskiego – obraz przemijającej młodości, ujmowany zazwyczaj w antytezę odradzającej się przyrody
i bezpowrotnie uciekającej młodości [...]. Śmierć [...] jest w Pieśniach nie tyle siłą unicestwiającą
człowieka, co wyrokiem sprawiedliwym, zabiera bowiem „tak pana jako sługę” (I 16). Przekonanie
to towarzyszy każdej nieomal wzmiance o śmierci [...], podzielał je poeta z Horacym, choć w tym
zakresie istniała nieprzerwana ciągłość tradycji (ikonograficznej i literackiej). Uwydatnia się w tym
uniwersalna płaszczyzna rozważań ludzkiego losu. Śmierć jest natomiast siłą niszczącą dobra materialne, jak w średniowiecznej poezji dydaktyczno-moralistycznej, a inaczej niż u wielu renesansowych myślicieli, dla których czas to także sposobność do wzbogacania się.
Przemijanie młodości i śmierć nie wywołują w świecie „bohatera” horacjańskich pieśni większego niepokoju. Sprawcą jego jest fortuna, „los, którego nie można zrozumieć”, centralny problem w całej twórczości Kochanowskiego. Ten antyczny symbol – bardzo rozpowszechniony
w renesansowej filozofii i sztuce – podlegał różnym interpretacjom. Dla większości wspólne było
przekonanie, że człowiek może zapanować nad fortuną i uczynić posłuszną sobie.
Z okrucieństwa bezrozumnego losu zdawał sobie sprawę Kochanowski, wielokrotnie to manifestując na kartach swoich poezji [...]. Ale jak w pieśni o potopie (II 1), tak i tutaj zalecał ucieczkę
od „płonych trosk” i intensywne korzystanie z bieżącej chwili. [...] Wartością, która zdolna jest
przeciwstawić się działaniu czasu i wszechogarniającemu przypadkowi, jest cnota [...], stanowi
sama w sobie nagrodę i ona zapewnia człowiekowi miejsce w niebie [...]. Dla Kochanowskiego
cnota to nakaz utrzymania pewnego dystansu wobec świata (jak u stoików), a zarazem uczestniczenia w nim, to wybór sposobu życia pożytecznego w społecznym sensie [...]. [...]
Dalszą konsekwencją zmagań człowieka z fortuną jest postawa rezygnacji z wielkich bogactw
i wysokich urzędów, jako z dóbr, które daje i odbiera fortuna, unicestwia czas [...]. [...] Wszelkim
namiętnościom i pożądaniom człowieka przeciwstawiona została „złota mierność”. Zgodnie
z uniwersalnym charakterem „bohatera” pieśni „złota mierność” to „przestawanie na swoim” (I 5),
na tym, co w zakresie dóbr materialnych i uprawnień społecznych dziedziczyła jednostka po
przodkach. Nakaz cnoty i nakaz złotego umiarkowania, którym posłuszny być musiał człowiek
doskonały, pozwalał na przyznawanie jednakowej rangi moralnej ludziom różnych stanów, zarazem jednak nie naruszając istniejącej hierarchii feudalnej, przeciwnie: zabezpieczał ją. [...]
1
Kairòs – grecki bożek szczęśliwego momentu lub niewykorzystanej szansy, symbolizował przemijalność i ulotność świata; ten,
kto go mijał, miał szansę go pochwycić, a z nim szczęśliwą szansę, jeśli przeoczył ten moment, Kairòs odchodził bezpowrotnie.
65Renesans
Rozpowszechniony w renesansie pogląd o boskości poety, który przez sławę osiąga nieśmiertelność, sformułował Marsilio Ficino, najwybitniejszy reprezentant renesansowego neoplatonizmu. W jego interpretacji człowiek-twórca ma naturę Boga, pojmowanego jako artifex2
świata.
Jak on bowiem wyraża się w twórczości, włada czasem, może nadto podporządkować sobie fortunę. Znajomość tych poglądów u Kochanowskiego – w wieku XVI bardzo rozpowszechnionych –
potwierdza pieśń „Czego chcesz od nas Panie” [...]. Wydaje się, że jak tam podstawą ich była koncepcja Boga, tak w Pieśniach – człowieka-twórcy i jego dzieła.
Na podstawie: Ludwika Szczerbicka-Ślęk, Wstęp [w:] Jan Kochanowski, Pieśni, Wrocław 1970.

Zadanie 1.
Co było konsekwencją renesansowego odrzucenia śmierci jako symbolu czasu?

2 artifex – łac. ‘artysta’.

Zestaw 2.
Przeczytaj uważnie tekst, a następnie wykonaj umieszczone pod nim zadania. Odpowiadaj
tylko na podstawie tekstu i tylko własnymi słowami – chyba że w zadaniu polecono inaczej.
Udzielaj tylu odpowiedzi, o ile jesteś proszona(-ny). W zadaniach zamkniętych wybierz tylko
jedną z zaproponowanych odpowiedzi.
Piotr Wilczek
Poeta swoich czasów
W liryce refleksyjnej czy towarzyskiej Kochanowskiego dominuje światopogląd obecny w pieśniach Horacego – z hasłem „carpe diem”, wzywającym do wykorzystania okazji, jakie niesie każdy dzień. Wiąże się z tym postawa epikurejska: póki to możliwe, należy jak najpełniej korzystać
z życia. Spotykamy jednocześnie w pieśniach charakterystyczne przeciwstawienie cnoty i fortuny.
„Cnota skarb wielki, cnota klejnot drogi”, ona – jako najwyższa wartość etyczna człowieka – jest
niezmienna i pozwala mu zachować godność i prawość bez względu na działania niestałej Fortuny, „Cnota mój kompas” – mówi poeta, natomiast Fortuna z nas „w żywe oczy szydzi” i nie należy
jej wierzyć, należy się jej strzec, a przede wszystkim można nad nią zapanować: „stateczny umysł”
można zachować na „szczęście wszelakie”. Ten optymistyczny, stoicki pogląd na świat nie uległ,
jak wiemy, załamaniu po trudnych doświadczeniach życiowych, czego świadectwem są Treny.
Bohater pieśni Kochanowskiego zachowuje dystans wobec współczesnych wydarzeń politycznych i patrzy na nie z pozycji moralisty niebiorącego bezpośredniego udziału w wydarzeniach, bardziej poety-sumienia narodu podejmującego ogólną refleksję niż człowieka zaangażowanego w bieżące życie polityczne. Taką wymowę ma Pieśń II, 8 „Nie frasuj sobie Mikołaju głowy”, nawiązująca
do konkurencji między kandydatami do tronu po ucieczce Henryka Walezego; tak też odnosi się
poeta do spraw państwowych w pieśni znanej też z Odprawy posłów greckich – „Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie...”, a nawet w słynnej Pieśni II, 5 („O spustoszeniu Podola przez Tatarów”).
67Renesans
Pochwały natury są często wprost wzięte z Horacego (jak w Pieśni I, 14 „Patrzaj, jako śnieg po
górach się bieli” czy horacjańskim opisie wiosny w Pieśni I, 2 „Serce roście patrząc na te czasy”).
Podkreślano często, że bardzo uboga jest kolorystyka poezji Kochanowskiego, a poeta wydaje się
mało wrażliwy na piękno natury. Trudno się z tym zgodzić, bo opisów natury jest w tej poezji
sporo, ale służą one przede wszystkim jako pretekst do rozmyślań; ich tematem jest nie sama natura, ale człowiek zauroczony jej pięknem. [...]
Osobne miejsce zajmuje w zbiorze pieśni liryka religijna. Charakterystyczne jest to, że są to
przeważnie pieśni spoza głównego zbioru – zamieszczone we Fragmentach czy w ogóle osobno
drukowane. [...]
Najbardziej charakterystycznym przykładem renesansowej religijności jest powstała w młodości Kochanowskiego, prawdopodobnie pod koniec lat pięćdziesiątych, pieśń spoza zbioru Pieśni...
księgi dwoje – podniosły hymn „Czego chcesz od nas, Panie...” z zawartą w nim piękną pochwałą
niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata. Widać tu pogłosy filozofii neoplatońskiej: piękno i harmonia świata dowodzą, że świat został stworzony przez Boga i jest jego odbiciem. Jak podkreślał Wiktor Weintraub: „temat hymnu – piękno i harmonia świata jako źródło
czci Boga – jest nawracającym motywem poezji Kochanowskiego”.
Osobne miejsce zajmuje wśród pieśni Kochanowskiego cykl 12 utworów zatytułowany Pieśń
świętojańska o Sobótce, choć właściwie tytuł mógł brzmieć po prostu Sobótka. Kolejne pieśni włożone są w usta dwunastu panien, które przyszły na uroczystość sobótkową w Czarnolesie. Utwór
ma charakter bukoliczny, sielankowy. Najważniejsza wydaje się końcowa pieśń Panny XII „Wsi
spokojna, wsi wesoła”, opiewająca szczęśliwy żywot na wsi [...]. [...]
Ten sielankowy utwór wzoruje się na wielu utworach antycznych: Owidiusza, Tibulla, wspomnianego już Horacego, włoskich i francuskich poetów renesansowych; nawiązuje do bukolik
Teokryta i Wergiliusza, a jednocześnie zachowuje niezwykłą świeżość, umiejętnie łącząc tradycję
antyczną, współczesną poezję i elementy polskiego folkloru.
W późniejszych wiekach pieśni Kochanowskiego stały się niewyczerpalnym źródłem naśladownictw i kontynuacji. Wyznaczają one bowiem – wraz z Fraszkami, Trenami i Psałterzem Dawidów – początek nowożytnej liryki polskiej.
Na podstawie: Piotr Wilczek, Pieśni [w:] Lektury polonistyczne. Jan Kochanowski,
pod red. Alberta Gorzkowskiego, Kraków 2001.



Zadanie 4.
Na czym polega wspomniana przez autora w akapicie piątym renesansowa religijność obecna
w twórczości Jana Kochanowskiego?

Zadanie 6.
a) W jakim celu autor w akapicie siódmym przytacza imiona antycznych twórców?
b) Podkreśl przymiotniki opisujące sposób potraktowania tradycji przez Kochanowskiego i uzasadnij swój wybór, odwołując się do tekstu.
twórczy, odtwórczy, wtórny, nowatorski
Uzasadnienie:

Zadanie 7.
Sformułuj tezę artykułu.