Treść zadania

Budowa i funkcja układu nerwowego człowieka
Funkcje:
- Odbiera i analizuje bodźce ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego.
- Reaguje na bodźce.
- Kontroluje pracę narządów wewnętrznych.
- Odpowiada za wyższe czynności nerwowe (pamięć, inteligencja).

Podział układu nerwowego według kryterium anatomicznego.
- Ośrodkowy (centralny) układ nerwowy: mózgowie, rdzeń kręgowy.
- Obwodowy:
- Nerwy czaszkowe (odchodzą od mózgu) – 12 par
- Nerwy rdzeniowe (odchodzą od rdzenia) – 31 par

Mózg i rdzeń kręgowy chronione są przez kości czaszki i kręgosłupa oraz przez 3 błony z tkanki łącznej przylegające do mózgu i rdzenia – opony mózgowe: miękka, pajęcza i twarda.
Między opona miękka a pajęczą jest przestrzeń – jama podpajęczy nówka. W tej jamie w kanale środkowym rdzenia kręgowego oraz w komorach mózgu jest płyn mózgowo – rdzeniowy
Ciała komórek nerwowych tworzą istotę szara tkanki nerwowej, a wypustki – istotę białą.
Budowa rdzenia kręgowego.
Przez korzonki grzbietowe wnikają do rdzenia neurony czuciowe, a przez korzonki brzuszne wychodzą z rdzenia neurony ruchowe transportujące impulsy do mięśni i gruczołów.

Funkcje rdzenia kręgowego:
- Przesyła bodźce do mięśni
- Przewodzi impulsy z i do mózgu
- Unerwia skórę, mięśnie gruczoły, układ naczyniowy
- Znajdują się w nim ośrodki odruchów bezwarunkowych
Podział układu nerwowego:
somatyczny
Funkcja:
• Koordynacja zewnętrzna
• Kontakt i reakcje ze światem zewnętrznym
• Kieruje czynnościami zależnymi od naszej woli
• Jego efektory to mięśnie szkieletowe, gruczoły skórne i komórki barwnikowe
Układ autonomiczny (wegetatywny)
Funkcja:
• Koordynacja wewnętrzna
• Homeostaza - regulacja metabolizmu
• Kieruje reakcjami niezależnymi od naszej woli
• Składa się z dwóch części: układu współczulnego i przywspółczulnego. Układy te działają antagonistycznie - przeciwstawnie, jeżeli jedna część wzmaga działanie to druga powoduje zmniejszenie aktywności.
Układ współczulny (sympatyczny):
Składa się z połączonych ze sobą zwojów, które położone są po obu stronach kręgosłupa i tworzą tzw. pnie współczulne oraz sploty włókien nerwowych zlokalizowanych w innych narządach. Ze zwojów i splotów odchodzą nerwy współczulne unerwiające różne okolice ciała.
• Rozszerzanie źrenicy oka
• Zmniejszanie wydzielania śliny
• Zwiększanie wydzielania potu
• Przyśpieszanie akcji serca
• Podwyższanie ciśnienia krwi
• Zwalnianie ruchów jelit
• Zmniejszanie wydzielania soku żołądkowego
• Zmniejszanie wydzielania moczu
• Powoduje jeżenie się włosów
Układ przywspółczulny (parasympatyczny):
Włókna nerwowe wychodzą z pnia mózgu. Większość z nich przebiega wspólnie z nerwem błędnym i dochodzi do płuc, serca, żołądka, jelit, wątroby. W układzie przywspółczulnym zwoje leżą w pobliżu unerwianych narządów lub w samych narządach.
• Zwężanie źrenicy oka
• Zwiększanie wydzielania śliny
• Zmniejszanie wydzielania potu
• Zwalnianie akcji serca
• Obniżanie ciśnienia krwi
• Przyśpieszanie ruchów jelit
• Zwiększanie wydzielania soku żołądkowego
• Zwiększanie wydzielania moczu
Ośrodkowy układ nerwowy:
• Mózg
• Rdzeń kręgowy
Obwodowy układ nerwowy:
• Nerwy czaszkowe - 12 par, unerwiają narządy zmysłów, mięśnie, gruczoły występujące w głowie
• Nerwy rdzeniowe - 31 par, składają się z nerwów czuciowo - ruchowych, czyli mieszanych.
Podział nerwów:
• Ruchowe - III okoruchowy, IV bloczkowy, VI odwodzący, XI dodatkowy, XII podjęzykowy
• Czuciowe - I węchowy, II wzrokowy, VIII ślimakowy
• Mieszane - V trójdzielny, VII twarzowy, IX językowo - gardłowy, X błędny
Budowa komórki nerwowej:
Podstawową jednostką strukturalną układu nerwowego jest komórka nerwowa (neuron), który składa się z:
• Ciała komórkowego (perykarionu)
• Dendrytów - jest ich wiele, są to krótkie rozgałęzione wypustki przewodzące impulsy w stronę ciała komórki
• Aksonu (neurytu) - jest to jedna, długa nierozgałęziona wypustka, która przewodzi impulsy od ciała komórki
Cechą charakterystyczną komórki nerwowej jest:
• Pobudliwość - zdolność reagowania na bodźce
• Pobudzenie - to zmiana stanu błony komórkowej lub metabolizmu całej komórki
• Przewodzenie impulsu elektrycznego
Włókna nerwowe:
• Nagie (bez osłonkowe) - pozbawione są osłonek i otoczone neurylemmą. Włókna te przewodzą wolno, ponieważ mają małą średnicę. Są najpierwotniejszym typem włókien, u bezkręgowców występują powszechnie, a u kręgowców w nerwie węchowym.
• Jedno osłonkowe rdzenne - jeden aksonu otoczony jest osłonka mielinową, mają małą średnicę, prędkość przewodzenia impulsu 3 - 16 m/s, tworzy substancję białą w ośrodkowym układzie nerwowym
• Jedno osłonkowe bezrdzenne - od 7 - 12 aksonów otoczonych jest osłonką mielinową i komórkami Schowana, czyli hemocytami, prędkość przewodzenia impulsu 0,3 - 2 m/Dwu osłonkowe, występuje w układzie nerwowym autonomicznym
• Dwu osłonkowe - akson otoczony jest dwoma osłonkami: mielinową (rdzenną) i neurylemmą utworzoną przez hemocyty. W miejscu stykania się hemocytów powstają charakterystyczne przewężenia zwane przewężeniami Rainviera. Szybkość przewodzenia impulsu we włóknach dwu osłonkowych wynosi 120 m/s.
Synapsa - to strefa kontaktu miedzy komórkami nerwowymi lub miedzy komórkami nerwowymi a innymi komórkami w obrębie, których następuje komunikacja. W zależności od rodzaju stykających się komórek wyróżnia się synapsy:
• Nerwowo - nerwowe
• Nerwowo - mięśniowe
• Nerwowo - gruczołowe
Rodzaje synaps:
• Elektryczne - błona presynaptyczna i postsynaptyczna są w odległości około 2 nm, co pozwala na przeskoczenie impulsu z jednej komórki na drugą. Synapsy te bardzo szybko przewodzą impulsy, mają minimalne opóźnienie synaptyczne, impuls może być przekazywany dwukierunkowo
• Chemiczne - pod wpływem bodźca z części presynaptycznej uwalniany jest neurotransmiter, który dyfunduje przez błony do części postsynaptycznej. Odległość między częściami presynaptycznymi a post synaptycznymi wynosi ok. 30-50 nm. Synapsy te przewodzą wolniej niż elektryczne, mają opóźnienie 0,5-5 nm, impuls może być przekazywany tylko w jednym kierunku.
Podział synaps ze względu na rodzaj neurotransmitera:
• Hamujące - kwas gamma aminomasłowy (GABA), glicyna
• Pobudzające- kwas glutaminowy, kwas asparaginowy, acetylocholina, noradrenalina, adrenalina, dopamina, serotonina
Odruchy - zdolność reagowania na bodźce:
• Bezwarunkowe - są to odruchy wrodzone, wykonywane automatycznie niezależnie od naszej woli. Odbywają się za pośrednictwem ośrodków podkorowych i ośrodków rdzenia kręgowego..
• Warunkowe - są to odruchy nabyte (wyuczone), w których główną rolę odgrywa kora mózgowa. Odruchy te powstają w trakcie rozwoju i życia osobniczego w wyniku wielokrotnego kojarzenia bodźca bezwarunkowego z bodźcem obojętnym. Bodziec obojętny musi poprzedzać bodziec bezwarunkowy. Proces ten prowadzi po pewnym czasie do przekształcenia bodźca obojętnego w bodziec warunkowy.
Warunkowanie:
• Klasyczne - odkrywcą tego typu reakcji był Pawłow. Warunkowanie klasyczne polega na kojarzeniu bodźca warunkowego i bezwarunkowego. Pawłow przeprowadził doświadczenie na psach i udowodnił ze nie tylko pokarm, czyli bodziec bezpośredni powoduje wydzielanie śliny u psa, ale zwierzę można nauczyć reagowania np. na dźwięk dzwonka, światło - bodźce, które nie powodują wydzielania śliny. Bodziec obojętny musi być kojarzony z bodźcem bezpośrednim, jakim jest pokarm. Po pewnym czasie światło lub dźwięk dzwonka wystarczy do wydzielania śliny.
• Instrumentalne - odkrywcą tego warunkowania był Thorndike. Pożądane zachowanie u zwierząt może być odpowiednio wzmacniane. Zwierzę uczy się pewnych czynności w zamian, za co otrzymuje nagrodę np. porcję pokarmu lub jest karane np. drażnione prądem elektrycznym.



Budowa i funkcja mózgu:
• Kresomózgowie -
 Ma bardzo silnie pofałdowaną powierzchnię, posiada bruzdy i zagłębienia
 Największa bruzda zwana jest szczeliną podłużną i dzieli mózg na dwie półkule
 Bruzda boczna i środkowa dzieli każdą z półkul na cztery płaty:
 Czołowy - ośrodki kojarzeniowe, ruchowe, pisania
 Ciemieniowy - ośrodki czuciowe odbierające wrażenia dotyku, ciepła i chłodu
 Skroniowy - ośrodek słuchu i mowy
 Potyliczny - ośrodek wzroku
 W obrębie poszczególnych płatów znajdują się skupiska komórek nerwowych kierujące określonymi czynnościami zwane ośrodkami podkorowymi
 Na przekroju można wyróżnić dwie istoty:
 Szarą - zbudowana jest z ciał komórek nerwowych
 Białą - zbudowana jest z włókien nerwowych - neurytów i dendrytów
• Międzymózgowie -
 Pełni funkcję pośrednika przekazującego impulsy nerwowe do kory mózgowej
 Jest miejscem ośrodków takich jak:
 Podwzgórze - odpowiedzialne jest za termoregulację, gospodarkę wodno - elektrolityczną, energetyczną, tu znajdują się ośrodki głodu, sytości i ośrodek rozrodczy
 Wzgórze - odpowiada za analizę i syntezę impulsów czuciowych
 Twór siateczkowaty - odpowiada za emocje, tu znajduje się ośrodek czuwania
• Śródmózgowie -
 Przez nie przebiegają bardzo ważne drogi nerwowe
 Kontroluje napięcie mięśni i postawę ciała
• Móżdżek -
 Zbudowany jest z dwóch półkul połączonych ze sobą tzw. robakiem mózgu
 Kontroluje pracę mięśni szkieletowych, utrzymuje prawidłowa postawę ciała, utrzymuje napniecie mięśniowe
• Rdzeń przedłużony -
 Przez niego przebiegają impulsy biegnące z mózgu do rdzenia kręgowego i odwrotnie
 W nim znajdują się ważne ośrodki nerwowe - oddechowy, naczyniowo-ruchowy, czynności serca, wymiotny, regulacji przemiany materii
• Rdzeń kręgowy -
 Jest częścią ośrodkowego układu nerwowego
 Znajduje się w kanale kręgowym, ma długość około 45 cm
 Odchodzą od niego nerwy rdzeniowe, które wychodzą przez kanał kręgowy i otwory międzykręgowe
 Otoczony jest trzema oponami: twardówką, pajęczynówką, naczyniówka
 Między oponami powstaje płyn mózgowo - rdzeniowy, który pełni funkcję: amortyzującą, reguluje zmiany ciśnienia wewnątrz czaszki
 Zbudowany jest z istoty szarej położonej wewnątrz oraz otaczającej ja istoty białej
Neurologia
Neurologia ( z greckiego neuron = nerw) jest to dział medycyny klinicznej, który zajmuje się rozpoznaniem i leczeniem chorób układu nerwowego.














Układ nerwowy



Układ nerwowy składa się z ośrodkowego (centralnego) i obwodowego układu nerwowego . Zapewnia on stały kontakt organizmu ze środowiskiem zewnętrznym oraz integrację narządów wewnętrznych. Kontakt ze światem zewnętrznym zapewniają narządy zmysłów, natomiast doznania z narządów wewnętrznych rejestrowane są przez zakończenia czuciowe w poszczególnych narządach. Układ nerwowy uczestniczy w rejestrowaniu, przekazywaniu i analizie napływających pobudzeń z zakończeń czuciowych oraz bierze udział w realizacji prawidłowych reakcji adaptacyjnych na zmieniające się warunki świata zewnętrznego i środowiska wewnętrznego. Podstawowe reakcje adaptacyjne są wrodzone (np. reakcje odruchowe), inne wykształcają się w trakcie życia osobniczego (np. reakcje psychiczne). Podłożem fizjologicznym reakcji odruchowych jest łuk odruchowy . Każdy łuk odruchowy składa się z drogi doprowadzającej, która przewodzi pobudzenia od receptora do ośrodka scalającego (mózg, rdzeń kręgowy) oraz drogi odprowadzającej, przenoszącej pobudzenia do narządu wykonawczego (mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego).


Komórka nerwowa (neuron)
Komórka nerwowa - neuron - jest najważniejszym elementem składowym układu nerwowego. W obrębie komórki nerwowej wyróżnia się ciało komórki i dwa rodzaje wypustek: wypustkę długą (akson) i liczne wypustki krótkie (dendryty) . Aksony przenoszą informacje z ciała komórki do innych komórek nerwowych lub narządów wykonawczych (efektorów), dendryty natomiast przekazują pobudzenia do ciała komórki nerwowej.


Komórka nerwowa

Poszczególne komórki nerwowe łączą się ze sobą poprzez złącza (synapsy), które pośredniczą w przekazywaniu informacji. W zależności od rodzaju substancji chemicznej pośredniczącej w przekazywaniu pobudzenia, wyróżnia się synapsy pobudzające i hamujące. Komórkom nerwowym towarzyszą komórki glejowe, które spełniają funkcje pomocnicze (odżywcze, izolacyjne, podporowe) w stosunku do neuronów.
Obwodowy układ nerwowy
Obwodowy układ nerwowy tworzą korzenie rdzeniowe i nerwy obwodowe. Układ ten zabezpiecza odbiór doznań czuciowych oraz przewodzi pobudzenia z ośrodków nerwowych (rdzeń, mózg) do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów dokrewnych). Nerwy obwodowe zbudowane są z włókien nerwowych ruchowych, czuciowych i autonomicznych. Włókna ruchowe i autonomiczne przewodzą pobudzenia do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego). Włókna czuciowe są dendrytami i przewodzą pobudzenia do ośrodków nerwowych. Objawy uszkodzenia korzeni rdzeniowych mogą być diagnozowane przez wykonanie zdjęć kręgosłupa (w projekcji przednio-tylnej, bocznej i ewentualnie skośnej). Jeśli istnieje podejrzenie uszkodzenia aparatu więzadłowego (zerwanie więzadeł), wykonuje się dynamiczne zdjęcia kręgosłupa (maksymalne przygięcie i odgięcie kręgosłupa). Uzupełnieniem tych badań może być ocena czuciowych potencjałów wywołanych z odpowiedniego dermatomu (obszaru skóry unerwionego przez określony korzeń rdzeniowy). Uszkodzenie korzeni rdzeniowych najczęściej jest wywołane przez ucisk wypadającego jądra miażdżystego. Pełna ocena usytuowania wypadającego jądra miażdżystego jest możliwa przy pomocy badania tomografii komputerowej (TK) lub rezonansu magnetycznego (MRI). Diagnozowanie uszkodzeń nerwów obwodowych opiera się na badaniu elektromiograficznym (EMG) i/lub badaniu szybkości przewodzenia (elektroneurografia). U pacjentów z miastenią wykonuje się stymulację (bodźcem elektrycznym) nerwów obwodowych dla oceny połączenia nerwowo- mięśniowego.



Ośrodkowy układ nerwowy (OUN)
Ośrodkowy układ nerwowy (OUN) obejmuje mózgowie (mózg, pień mózgu i móżdżek) oraz rdzeń kręgowy. OUN poddaje rejestracji i analizie pobudzania dopływające z układu obwodowego i zapewnia prawidłową reakcję organizmu na te bodźce. Największą część mózgu stanowią półkule mózgu, które dzieli się na cztery płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny .

Mózgowie podział anatomiczny
(A, B, C, D) i ważniejsze obszary
czynnościowe (1, 2, 3, 4, 5).
I-mózg, II-móżdżek, III-pień mózgu,
A-płat czołowy, B- płat ciemieniowy,
C-płat skroniowy, D-płat potyliczny.
1-mowa, 2-ruchy dowolne, 3-czucie bólu
i dotyku, 4-widzenie, 5-słuch

W oparciu o badania anatomiczne i fizjologiczne ustalono, iż poszczególne płaty związane są z określonymi funkcjami. Płat czołowy związany jest z czynnościami ruchowymi i psychicznymi. Uszkodzenie tego płata jest przyczyną niedowładów lub porażenia kończyn, a w niektórych wypadkach może ujawniać się zaburzeniami cech osobowości. Płat ciemieniowy bierze udział w analizie doznań czuciowych, a następstwem uszkodzenia tego płata jest przeciwstronna niedoczulica. W płacie potylicznym znajdują się ośrodki wzrokowe. Jeśli dojdzie do upośledzenia funkcji tego płata, pacjent będzie odczuwał zaburzenia w polu widzenia. Analiza doznań słuchowych odbywa się w płacie skroniowym.
Zewnętrzną powierzchnię półkul mózgowych pokrywa kora mózgowa. Uszkodzenie kory mózgowej może doprowadzić do zaburzeń funkcji związanej z uszkodzonym obszarem (np. niedowład, zaburzenia mowy, niedowidzenie) lub wyzwolić nadmierną aktywność komórek leżących w sąsiedztwie uszkodzenia. Taka nadpobudliwość może być przyczyną wystąpienia napadów padaczkowych. Od komórek nerwowych kory mózgu do struktur pnia mózgu przebiegają włókna łączące, które tworzą istotę białą mózgu. We wnętrzu półkul mózgowych znajdują się skupiska komórek nerwowych, tzw. zwoje podstawy, które regulują napięcie mięśniowe oraz zapewniają kontrolę ruchów zautomatyzowanych. Uszkodzenia zwojów podstawy wyrażają się zaburzeniami ruchowymi i postawy ciała.
Pień mózgu stanowi połączenie między półkulami mózgu i rdzeniem kręgowym. W obrębie pnia mózgu znajduje się szereg ośrodków odpowiedzialnych za funkcjonowanie najważniejszych dla życia czynności, jak oddychanie, praca serca, przemiana materii i regulacja temperatury. Móżdżek moduluje napięcie mięśni i wpływa na utrzymanie prawidłowej postawy ciała. Uszkodzenie móżdżku doprowadza do zaburzeń w wykonywaniu ruchów precyzyjnych oraz powoduje trudności w utrzymywaniu równowagi ciała. Rdzeń kręgowy znajduje się w kanale kręgowym i pośredniczy w przekazywaniu pobudzeń czuciowych do mózgu oraz bodźców wykonawczych do nerwów obwodowych.


Struktury łuku odruchowego

Na przekroju poprzecznym rdzenia kręgowego widoczne są skupiska komórek nerwowych (istota szara), które zajmują centralną część rdzenia. Istota szara ułożona jest w kształcie litery "H", tworząc rogi tylne (grzbietowe) i rogi przednie (brzuszne). Do rogów grzbietowych dochodzą korzenie grzbietowe, które pośredniczą w przekazywaniu pobudzeń czuciowych. W rogach przednich zgrupowane są neurony ruchowe, których wypustki unerwiają komórki mięśniowe. Zewnętrzną warstwę rdzenia stanowi istota biała utworzona z włókien nerwowych.
Ze względu na złożoną budowę i funkcję ośrodkowego układu nerwowego, ocena jego uszkodzeń musi opierać się na zróżnicowanych metodach badawczych. Wybór odpowiedniej metody zależy od przyczyn uszkodzenia i ich lokalizacji w obrębie OUN, a przede wszystkim od wstępnego rozpoznania neurologicznego. Po urazach czaszki lub kręgosłupa powinny być wykonane zdjęcia RTG przeglądowe dla uwidocznienia szczeliny pęknięcia lub złamania; jeśli istniej podejrzenie obecności krwiaka pourazowego konieczne jest wykonanie badania tomografii komputerowego (TK) głowy. W przypadku występowania napadów padaczkowych należy wykonać badanie elektroencefalograficzne (EEG), które powinno być uzupełnione badaniem (TK) głowy dla wykluczenia podejrzenia guza mózgu. W diagnostyce uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego szczególne znaczenie ma obecnie badanie przy pomocy magnetycznego rezonansu jądrowego (MRI). Metoda ta pozwala w sposób niezwykle precyzyjny ocenić uszkodzenia rdzenia kręgowego, pnia mózgu i okolic mózgu przylegających do kości (np. podstawa mózgu, okolica przysadki mózgowej lub móżdżku). Badanie MRI służy również do oceny uszkodzenia istoty białej mózgu, stąd znaczenie tego badania w diagnostyce stwardnienia rozsianego (SM), chorób zwyrodnieniowych mózgu, móżdżku.

Układ autonomiczny (wegetatywny)
Układ autonomiczny (wegetatywny) kieruje czynnościami narządów wewnętrznych a zwłaszcza funkcją układu sercowo-naczyniowego, oddechowego, pokarmowego i przemiany materii. Układ wegetatywny jest czynnościowo ściśle połączony z układem hormonalnym. Ośrodki sterujące tego układu znajdują się w ośrodkowym układzie nerwowym.

Układ ten dzieli się na dwie części:
a. układ współczulny (sympatyczny),
b. układ przywspółczulny (parasympatyczny).
Ośrodki układu sympatycznego zlokalizowane są w bocznych rogach rdzenia kręgowego w odcinku piersiowym i lędźwiowym.
Ośrodki parasympatyczne znajdują się w międzymózgowiu i odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego. Uszkodzenie włókien wegetatywnych wyzwala tzw. bóle kauzalogiczne, które mają charakter piekąco- palący, często nasilają się nocą i słabo reagują na leki przeciwbólowe.

Ukrwienie mózgu
Krew doprowadzana jest do mózgu przez 2 tętnice szyjne i 2 tętnice kręgowe. Rozgałęzienia tych tętnic łączą się ze sobą, co zapewnia stały dopływ krwi do mózgu. Mózg otrzymuje znacznie więcej krwi aniżeli inne narządy. Masa mózgu wynosi około 2% ciężaru ciała, przez mózg przepływa jednak aż 15% krążącej krwi. Ten zwiększony dopływ krwi zabezpiecza wystarczającą podaż tlenu i glukozy, które są niezbędne dla utrzymania prawidłowej funkcji mózgu. Wiadomo, iż zapotrzebowanie mózgu na tlen jest 10-krotnie większe niż np. mięśnia sercowego. Mózg zużywa 20% tlenu przyswajalnego przez cały organizm.
Prawidłowy przepływ krwi przez mózg zależy w dużej mierze od stanu naczyń mózgowych. Przy pomocy ultrasonografii dopplerowskiej (USG - Doppler) można ocenić drożność naczyń i szybkość przepływu krwi w naczyniach doprowadzających krew do mózgu (tętnice szyjne i kręgowe), a także w zakresie naczyń śródczaszkowych (ultrasonografia przez czaszkowa - TCD). Uzupełnieniem badań dopplerowskich są badania przepływu krwi w wybranych obszarach mózgu (emisyjna tomografia komputerowa pojedynczego fotonu - SPECT).

Przewodnictwo nerwowe
Jedną z podstawowych właściwości komórek nerwowych jest zdolność do wytwarzania i przewodzenia pobudzeń nerwowych. Szybkość przewodzenia pobudzeń elektrycznych zależy od średnicy włókien nerwowych. Włókna grube A przewodzą impulsy z szybkością 20 - 120 m/sek., włókna średnie B 3 - 15 m/sek., a włókna cienkie C 0,5 - 2,0 m/sek. Nerwy obwodowe zbudowane są z włókien grubych, średnich i cienkich, a szybkość przewodzenia w nerwie obwodowym zależy od ilości poszczególnych włókien tworzących dany nerw.
Szybkość przewodzenia w nerwach obwodowych maleje przy obniżaniu temperatury lub w trakcie niedokrwienia nerwu, a także wskutek działania różnych czynników uszkadzających (urazy, zatrucia, zaburzenia przemiany materii np. w cukrzycy).

Opony i płyn mózgowo-rdzeniowy
Mózg i rdzeń kręgowy otoczone są przez 3 opony: twardą, pajęczynówkową i miękką. Pomiędzy oponą pajęczynówkową i miękką znajduje się przestrzeń wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym. Podstawowe znaczenie opon i płynu mózgowo-rdzeniowego to ochrona mózgu przed wstrząsami i urazami mechanicznymi. Płyn mózgowo-rdzeniowy może być pobrany do badania przez nakłucie igłą punkcyjną (w okolicy lędźwiowej lub podpotylicznej).
Prawidłowy płyn mózgowo-rdzeniowy jest wodno jasny przejrzysty i wypływa pod ciśnieniem 100 - 200 mm H2O (1,0 - 2,0 Kpa). W płynie mózgowo-rdzeniowym bada się głównie ilość i rodzaj komórek, stężenie białka, glukozy i chlorków.
Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego ma podstawowe znaczenie w rozpoznawaniu zapaleń mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, oraz krwawienia podpajęczynówkowego (zwłaszcza jeśli nie można wykonać badania tomografii komputerowego (TK) głowy, lub wynik jego jest wątpliwy).
Odruchy
Odruchy to reakcje czynnościowe układu nerwowego To reakcja efektora, czyli miejsca odbiory bodźca, na ten bodziec
Droga bodźca zamienionego na impuls, od miejsca jego działania do miejsca wykonania to łuk odruchowy.
Impuls odbierany jest przez receptory - wyspecjalizowane komórki nerwowe lub nagie włókna zmieniające bodziec na impuls. Ze względu na rodzaj odbieranej energii, receptory dzieli się na: fotoreceptory, telereceptory, mechanoreceptory i chemoreceptory.
Podział odruchów ze względu na strukturę łuku odruchowego:
• monosynaptyczne - w łuku występuje jedna synapsa, która składa się z dwóch neuronów; doprowadzającego i odprowadzającego, na przykład odruch kolanowy - tam gdzie receptor, tam też efektor),
• bisynaptyczne - w łuku występują dwie synapsy, a więc trzy neurony, dodatkowo występuje neuron pośredniczący; większość odruchów rdzeniowych. Są to odruchy bezwarunkowe, wykonywane automatycznie, nie dochodzące do świadomości,
• polisynaptyczne - w łuku występuje kilka synaps, a więc i kilka neuronów. Pozostałe odruchy rdzeniowe, warunkowe, dochodzące do świadomości.
Podział odruchów ze względu na pochodzenie:
• bezwarunkowe (wrodzone) - na ogól są to odruchy uwarunkowane genetycznie, które zachodzą automatycznie bez udziału naszej woli. Są również odruchami niezmiennymi. Pozwalają na reakcję błyskawiczną, co zaoszczędza czasu na analizowanie sytuacji. Stanowią podstawę odruchów obronnych. Są podstawą instynktów, związaną z działalnością rdzenia kręgowego i ośrodków podkorowych,
• warunkowe (nabyte) są to odruchy nabywane w ciągu życia. Podstawa działania tych odruchów są pierwotne odruchy bezwarunkowe, a ich powstanie jest uwarunkowane skojarzeniem bodźca z sytuacją. Czasami odruchy warunkowe, nabyte, które są często powtarzane stają się odruchami bezwarunkowymi.
Łuk odruchowy prosty (bezwarunkowy)

Łuk odruchowy złożony (warunkowy)

Zmysły
Zmysł wzroku u człowieka stanowi: gałka oczna, aparat ochronny i aparat ruchowy. Gałka oczna składa się z: źrenicy, soczewki, rogówki, tęczówki, komory przedniej, ciała rzęskowego, twardówki, naczyniówki, siatkówki, ciała szklistego, plamki żółtej i nerwu wzrokowego. Umożliwia ona powstawanie obrazu na siatkówce dzięki zdolności załamywania dochodzących do niej promieni świetlnych. Na siatkówce znajdują się pręciki, zlokalizowane na obrzeżach, które są odpowiedzialne za widzenie w kolorach czarno - białych oraz czopki, które wychwytują obrazy barwne. Najwięcej czopków znajduje się w plamce żółtej zlokalizowanej w środkowej części siatkówki. Ponadto pręciki odpowiadają za widzenie w słabym oświetleniu, a czopki w oświetleniu dobrym. Czopki zawierają rodopsynę, a pręciki rodopsynę. Zarówno jodopsyna, jak i rodopsyna są barwnikami. Widzenie od praktycznej strony polega na rozpadzie tych barwników, pod wpływem padania światła na czopki i pręciki. Impulsy, które powstaną są przesyłane przez nerw wzrokowy do mózgu. Funkcję ochronną narządu wzroku spełniają: spojówki, gruczoł łzowy i powieki. Gruczoł łzowy produkuje substancję, która usuwa z oka wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia oraz która ją nawilża. Aparat ruchowy narządu wzroku stanowią mięśnie. Mięsni tych jest sześć, przy czym dwa z nich to mięśnie skośne, a cztery pozostałe to mięśnie proste. Gałka oczna ma zdolność do akomodacji, która polega na odpowiednim ustawieniu soczewki i zmianie jej kształtu, w zależności od kąta padania promieni świetlnych

Zmysł smaku
Za odczuwanie smaku odpowiedzialne są tak zwane kubki smakowe zbudowane z: komórek podporowych, komórek czuciowych i włókna nerwowego. Są one umieszczone na języku i podniebieniu. Kubki smakowe odbierają cztery rodzaje smaku: słodki, słony, kwaśny i gorzki.
Zmysł węchu
Komórki umożliwiające odbieranie wrażeń zapachowych zlokalizowane są w śluzówce, znajdującej się w górnej części jamy nosowej. Komórki te posiadają rzęsowate wypustki, które po pierwsze odbierają docierający do nich bodziec, a po drugie przesyłają impuls. Wypustki te znajdują się w wydzielinie o charakterze śluzu, w której to równocześnie rozpuszczeniu ulegają substancję, które znalazły się we powietrzu.

Zmysł słuchu
Narządem słuchu jest oczywiście ucho. Ale ucho jednocześnie spełnia funkcję narządu równowagi. Można wyróżnić w nim następujące części: ucho zewnętrzne, ucho środkowe, ucho wewnętrzne. Błędnik kostny, zawierający błędnik błoniasty złożony jest z kanałów i woreczków i znajduje się w uchu zewnętrznym. W szczelinach pomiędzy ścianami jednego i drugiego błędnika znajduje się perylimfa, połączona z płynem mózgowo - rdzeniowym. W samym błędniku błoniastym zaś znajduje się endolimfa. Przedsionek, kanały półkoliste i ślimak to części składowe błędnika, z których każda pełni określone funkcję. Przedsionek weryfikuje odpowiednie położenie głowy, półkoliste kanału są odpowiedzialne za ruchy głowy, a ślimak stanowi narząd słuchu. Złożony on jest z kanałów, które mają postać spiralnie zwiniętą. Błona, która zakrywa otwór znajdujący się w kanale przedsionkowym łączy się ze strzemiączkiem (czyli jedną z trzech kosteczek słuchowych). Pomiędzy kanałem przedsionkowym i kanałem bębenkowym występuje kanał ślimakowy. Właściwym narządem słuchu jest tzw. narząd Cortiego i umiejscowiony on jest właśnie w kanale ślimakowym. Gdy dojdzie do drgań błony bębenkowej, fala przechodząca przez przewód słuchowy dociera w końcu na kosteczki słuchowe. Po przeniesieniu drgań ze strzemiączka do kanału przedsionkowego, a dokładnie na jego okienko, dochodzi do poruszenia się płynu znajdującego się w kanale. Perylimfa pod wpływem własnego ruchu powoduje drgania komórek słuchowych błony podstawowej, a ich włoski dotykając błony powodują wysyłanie impulsu do dendrytów komórek nerwowych. Odpowiednim narządem równowagi są półkoliste kanały. W momencie poruszania głową endolimfa znajdująca się w tych kanałach przedostaje się do baniek. W bańkach, stanowiących rozszerzone części półkolistych kanałów zlokalizowane są komórki zmysłowe zaopatrzone w rzęski. Kanały umiejscowione są w trzech, różnych od siebie płaszczyznach, a więc niezależnie, jaki ruch głowy by wykonano, jeśli nie we wszystkich trzech, to przynajmniej w jednym dochodzi do ruchu endolimfy. Ponadto narząd równowagi mieści się oprócz półkolistych kanałów w woreczku i łagiewce. O ile kanały półkoliste reagują na tak zwane przyspieszenie kątowe, o tyle woreczek i łagiewka również na przyspieszenie, ale liniowe. Utworzyły one plamki skupiające komórki zmysłowe. W błonie tych komórek znajdują się otolity. Otolity to kryształy wapniowych soli. Jeżeli głowa porusza się po linii prostej to otolity ulegają przemieszczeniu. Rzęski komórek, w których znajduje się błona zawierająca otolity doprowadzają do pobudzenia komórek zmysłowych. Pobudzenie to po zmianie na impuls dociera do układu nerwowego za pomocą, którego ciało może utrzymać równowagę.
Komórka nerwowa, inaczej neuron, jest podstawowa jednostka anatomiczno - czynnościowa tkanki nerwowej. Składa sie ona z ciała komórki określanego mianem perikarionu, i dwóch rodzajów wypustek - licznych zazwyczaj wypustek cytoplazmatycznych, noszących nazwę dendrytów, i pojedynczej wypustki osiowej, zwanej neurytem lub aksonem. Dendryty przekazują impulsy do komórki nerwowej, a neuryt przewodzi impulsy z komórki na obwód. W cytoplazmie nerwowej występują liczne mitochondria, znajdujące sie także w cytoplazmie wypustek, rozbudowany aparat Golgiego, otaczający jadro komórkowe, ziarnistości zawierające RNA, zwane tigroidem, skupione w sąsiedztwie jadra komórkowego, oraz włókienka nerwowe, inaczej neurofibryle, które w perikarionie tworzą siec, a w wypustkach komórki nerwowej układają sie w równolegle biegnąca wiązkę.

Włóknami nerwowymi nazywamy wypustki komórki nerwowej, które kończą sie w znacznej odległości od perikarionu. Ich długość u człowieka może wynosić 1 metr. Jedne włókna maja osłonkę zbudowana z substancji białkowo-lipidowej, zwanej Mielna, i te nazywamy włóknami rdzennymi lub mielinowymi. Inne jej nie posiadają i wówczas noszą nazwę włókien bezrdzennych lub bezmielinowych. Melina pokrywająca włókna rdzenne nie jest ciągła osłonka aksonu, lecz odcinkowo tworzy przewężenia (przewężenia Ranviera). W obwodowym układzie nerwowym na osłonce mielinowej znajduje sie osłonka komórkowa, zwana neurolema, lub osłonka Schwanna. Jest ona utworzona przez komórki - hemocyty. Odcinek leżący miedzy dwoma przewężeniami zawiera tylko jeden lemocyt. W miejscu przewężenia sąsiadujące ze sobą dwa lemocyty stykają sie swymi wypustkami.

W skład mieliny wchodzą rożne lipidy, np: cholesterol, fosfolipidy.
W przewodnictwie nerwowym mielina spełnia funkcje izolatora, a obecność przewężeń Ranviera umożliwia skokowy przekaz impulsów nerwowych, który jest znacznie szybszy i bardziej energooszczędny w porównaniu z falowym rozprzestrzenianiem sie impulsu nerwowego we włóknie bezrdzennym.

Włókna nerwowe w nerwach węchowych nie maja żadnej osłonki i te należą do bezosłonkowych, czyli nagich.
Cześć włókien nerwowych jest pokryta tylko jedna osłonka: mielinowa lub Schwanna: są to włókna jedno osłonkowe.

Przewodzenie impulsu nerwowego z jednej komórki nerwowej na druga lub z komórki nerwowej na efektor (mięsień, nabłonek gruczołu) zapewniają styki, zwane synapsami.
Pierwsze z nich nazywają sie międzyneuronalnymi, drugie - neuronowo - efektorowymi. Błona plazmatyczna zakończenia neurytu nazywa sie błona presynaptyczna, a błona dendrytu - błona postsynaptyczna. Ze względu na sposób przekazywania impulsu nerwowego wyróżnia sie synapsy chemiczne i synapsy elektryczne.

Ze względu na liczbę wypustek komórki nerwowe dzielimy na:
- jednobiegunowe
- rzekomo jednobiegunowe
- dwubiegunowe
- wielobiegunowe

Pod względem czynnościowym neurony dzieli sie na:
- czuciowe, biegnące od receptora, stanowią komórki rzekomo jednobiegunowe
- ruchowe - biegnące od efektora, stanowią komórki wielobiegunowe z długim aksonem
- pośredniczące - występują pomiędzy neuronami czuciowymi i ruchowymi, stanowią komórki wielobiegunowe z krótkim aksonem. Nerw jest równolegle biegnąca wiązka włókien nerwowych spojona tkanka łączna wiotka. Poszczególne włókna są powiązane tkanka wiotka o nazwie śródnerwie. Tkanka wiotka, która otacza grupy drobnych pęczków, nazywa sie onerwiem. Pęczki wtórne otoczone onerwiem wspólnie osłania tkanka wiotka, zwana nadnerwiem. Razem z tkanka wiotka do środka nerwu wnikają naczynia krwionośne i limfatyczne.

W nerwach występują włókna nerwowe reprezentujące somatyczny i autonomiczny układ nerwowy. Jedne włókna są długimi wypustkami neuronów czuciowych, inne - neuronów ruchowych. W zależności od składu włókien wyróżnia sie nerwy czuciowe, ruchowe i mieszane. Nerwy czuciowe stanowią zbiór włókien neuronów czuciowych, nerwy ruchowe składają sie z włókien neuronów ruchowych, a nerwy mieszane zawierają oba rodzaje włókien.

Ośrodek nerwowy stanowi skupienie Komorek nerwowych, ograniczone od pewnego obszaru w ośrodkowym układzie nerwowym, pełniących jednakowa funkcje. Podobne skupienia Komorek nerwowych poza obszarem mózgu i rdzenia noszą nazwę zwoju. W ośrodkach i zwojach nerwowych występują synapsy, stad ośrodki i zwoje uczestniczą w przenoszeniu impulsów nerwowych z jednych neuronów na drugie.

Anatomicznie układ nerwowy składa sie z układu ośrodkowego, obejmującego mozg i rdzeń kręgowy, oraz układu obwodowego, do którego należą nerwy mózgowe i nerwy rdzeniowe.
Czynnościowo układ nerwowy dzieli sie na somatyczny i autonomiczny, inaczej wegetatywny. Układ somatyczny odbiera i reaguje na bodźce pochodzące z zewnątrz organizmu, kieruje czynnością mięśni szkieletowych, a procesy te przebiegają w zasadzie zgodnie z wola organizmu. Układ autonomiczny odbiera i reaguje na podniety pochodzące z wnętrza organizmu, reguluje czynności serca, gruczołów oraz mięsni gładkich, co w zasadzie odbywa sie niezależnie od woli organizmu. Układ nerwowy utrzymuje łączność organizmu z otoczeniem, reguluje pracę narządów wen i integruje wszystkie części ciała w jedną całość. Informacje otrzymywane są z receptorów rejestrujących zmiany środowisku zewnętrznym i we wnętrzu ciała. Ich analiza umożliwia reagowanie organizmu na bodźce, a więc przystosowanie się do środowiska. Reakcje organizmu dochodzą do skutku dzięki powiązaniu układu nerwowego z aparatem wykonawczym, czyli efektorami (np. mięśnie).
Komórka nerwowa - neuron, jest podstawową jednostką budulcową i czynnościową układu nerw. Od ciała komórki nerwowej (perikarionu) odchodzą 2 rdz wypustek: krótkie rozgałęzione dendryty i zazwyczaj 1 długi rozgałęziony na końcu akson lub neuryt - włókno osiowe. Komórkę otacza neurylemma - błona kom. W perikarionie występują: siateczka śródplazmatyczna ziarnista, ciałka Nissla (tigroidy) - skupiska kwasu rybonukleinowego i neurofibrylle - rurkowate struktury wnikające do wypustek, uczestniczące w procesach transportu wewnątrzkomórkowe od perikarionu w kier zakończeń aksonu. Aksony - wypustki nerwowe wyprowadzające impulsy z ciała kom nerwowej. Są ich 3 rodzaje włókien:
- bezrdzenne - szare, otoczone lemocytami tworzącymi tzw. osłonkę Schwanna, wys. w układzie wegetatywnym
- rdzenne / mielinowe - mają podwójną osłonkę mielinową, powstałej przez nałożenie na siebie wielu warstw substancji lipidowych. Mielina spełnia rolę ochrony mech i izolatora elektrycznego oraz ułatwia przenikanie subst chem do aksonu
- nagie - pozbawione osłonek, otoczone tylko neurylemmą.
Zakończenia aksonów to rozgałęzienia, które łączą neuron z inną kom nerwową lub efektorową. Miejsca styku komórek to synapsy. Zapewniają one ciągłość czynnościową w układ nerwowym i umożliwiają przekazywanie informacji z tego układu do innych organów. Rodzaje synaps: nerwowo - nerwowe, nerwowo - mięśniowe, nerwowo - gruczołowe, nerwowo - płytkowe. Rodzaje neuronów:
- ruchowe - przewodzą impulsy nerwowe odśrodkowo
- czuciowe – przewodzą impulsy nerw dośrodkowo.
Pobudzenie nerwowe spowodowane działaniem bodźca musi pokonać drogę złożona z co najmniej 2 neuronów: czuciowego i ruchowego. W obrębie synaps nie dochodzi do bezpośrednio kontaktu między kom. Są oddzielone szczeliną grubości ok. 20nm. Procesy umożliwiające przejście pobudzenia w obrębie synaps nazywamy przekazywaniem. U podstaw pobudliwości znajdują się procesy jonowe związane z selektywną przepuszczalnością błon neuronu, zwłaszcza dla jonów Na+ i K+.

BUDOWA
Główne elementy układu nerwowego to:
- ośrodkowy układ nerwowy (mózg i rdzeń kręgowy)
- obwodowy układ nerwowy - 12 par nerwów mózgowych i 31 par nerwów rdzeniowych
Rdzeń kręgowy znajduje się w kanale utworzonym przez łuki rdzeniowe kręgów, a mózg w komorze chronionej kośćmi czaszki. Dodatkowo chronią je opony: twardówka (zewn), pajęczynówka (środkowa) i naczyniówka (wewn), przylegająca do rdzenia i mózgu. Ciała neuronów tworzą w ośrodkowym układzie nerwowym tzw substancję szarą, a pęczki aksonów i dendryty - substancja białą.

RDZEŃ KRĘGOWY
Jest ośrodkowy odruchów bezwarunkowych i przewodzi impulsy do i z mózgu. Wszystkie nerwy rdzeniowe są mielinowe i unerwiają mięśnie oraz skórę. Wychodzi z niego 31 par nerwów rdzeniowych zawierających włókna czuciowe i ruchowe, somatyczne i wegetatywne.
Rdzeń przedłużony jest najbardziej ku tyłowi położoną częścią mózgu. Biegną tam szlaki łączące rdzeń z mózgiem i łączące ze sobą wszystkie części mózgu. Są tam też skupiska neuronów stanowiące ośrodek wegetatywnych funkcji organizmu. One kontrolują i regulują odruchowe czynności mięśni klatki piersiowej, przełyku, tętno serca, kurczenie i rozszerzanie naczyń krwionośnych, odruchy obronne (kichanie, kaszel itp.).
Móżdżek (tyłomózgowie) leży nad rdzeniem przedłużonym, koordynuje pracę mięśni szkieletowych. Przed móżdżkiem jest most Varola przewodzący impulsy z jednej półkuli móżdżku do drugiej.
Śródmózgowie jest małe, leży z przodu móżdżku i mostu. Zlokalizowane są w nim ośrodkowy odruchów wzrokowych i słuchowych; kontroluje napięcie mięśniowe i postawę ciała.
Międzymózgowie jest mniejszą częścią mózgu. Z niej powstaje szyszynka, przysadka nerwowa, część oka i ucha. Biegną w nim szlaki łączące kresomózgowie z tyłomózgowiem.

Kresomózgowie składa się z 2 półkul mózgowych połączonych spoidłem wielkim. Powierzchnia półkul jest silnie pofałdowana i składa się z substancja szarej zawierającej ponad połowę wszystkich neuronów ciała. W każdej z nich są 4 płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy, potyliczny. Są one oddzielone od siebie bruzdami. Zewnętrzna część substancji szarej to kora mózgowa, ośrodkowo regulujący i kierujący czynnościami organizmu. Jest najdelikatniejszą i najbardziej skomplikowaną częścią mózgu. Tu odbywa się analiza i segregacja podniet ze świata zewn. Tu każdy narząd zmysłowy ma stację odbiorczą.

SOMATYCZNY UKŁAD NERWOWY
Odpowiada za kontakty ze światem zewn. Jego efektory to gł. mięśnie szkieletowe i skórne, gruczoły skórne i komórki barwnikowe. Kieruje czynnościami na ogół zależnymi od woli organizmu - możliwość szybkiej odpowiedzi na odebrane bodźce. Można go nazwać układem szybkiej, świadomej reakcji.

WEGETATYWNY UKŁAD NERWOWY
Inaczej autonomiczny układ nerwowy kontroluje i reguluje funkcje narządów wewnętrznych i nie podlega naszej woli. Składa się z układ sympatycznego (współczulnego) i parasympatycznego (przywspółczulnego). Obie części działają antagonistycznie. Jeżeli jedna z nich wzmaga działanie narządu, to druga powoduje zmniejszenie jego aktywności.
Sympatyczny układ nerwowy ma ośrodki w rogach bocznych substancji szarej piersiowego i lędźwiowego odcinka rdzenia kręgowego. Pobudzenie tej części układ wegetatywnego daje prawie takie same efekty jak wydzielanie adrenaliny do krwi w sytuacji stresowej.
Parasympatyczny układ nerwowy ma ośrodki w międzymózgowiu i rdzeniu przedłużonym oraz w krzyżowej części rdzenia kręgowego. Z ośrodkowym biegną wypustki przedzwojowe, które w pobliżu unerwianego narządu wchodzą do zwoju.







Nazwa narządu
Regulacja Wytwarzane hormony
Funkcje hormonów Informacje dodatkowe
PODWZGÓRZE Apetyt; pragnienie; temperatura ciała; sen; poziom cukrów, aminokwasów i jonów. oksytocyna
*powoduje skurcze macicy, co sprawia, że odgrywa ważną rolę w przebiegu porodu;
*bierze też udział w wydzielaniu mleka z gruczołów sutkowych; Hormony uwalniane są w tylnym płacie przysadki.
Hormon antydiuretyczny (ADH), wazopresyna
*działa na nerki, kontrolując wydalanie moczu;
*reguluje zatrzymywanie płynów w organizmie przez nerki (od niego zależy objętość wydalanego moczu);
*bierze udział w regulowaniu ciśnienia krwi;
Liberyny i statyny Liczne hormony o działaniu pobudzającym lub hamującym czynność przedniego płata przysadki. -
PRZYSADKA - Hormon wzrostu (GH) samototropina *zwiększa tworzenie się wszystkich tkanek; Jego wytwarzanie, kontrolowane przez podwzgórze, jest szczególnie intensywne w dzieciństwie i w okresie dojrzewania.
Hormon melanotropowy (MSH) *działa na komórki skórne wytwarzające melaninę- ciemny barwnik; Barwa skóry każdej osoby jest zależna w dużej mierze od tego hormonu.
Adrenokor-tykotropina (ACTH)
*działa pobudzająco na korę nadnerczy;
-
Tyreotropina (TSH)
*kontroluje działanie tarczycy, regulując wytwarzanie hormonów przez ten gruczoł;
-
Prolaktyna (PRL)
*pobudza rozwój gruczołów sutkowych i wydzielanie mleka po porodzie; -
Gonadotropiny Hormon folikulotropowy (FSH) *stymulują wzrost i działanie gruczołów rozrodczych; -
Hormon luteinizujący (LH)
SZYSZYNKA
- Melatonina
*reguluje czynność gruczołów płciowych; Jej funkcja u człowieka nie jest jeszcze dokładnie poznana.
TARCZYCA - Tyroksyna
*reguluje tempo przemian metabolicznych w tkankach; Jeśli poziom tyroksyny we krwi jest zbyt niski, następuje spowolnienie wzrostu i rozwoju organizmu.
NADNERCZE - Adrenalina
*przygotowują organizm do funkcjonowania w sytuacjach stresowych; -
Kortyzol
TRZUSTKA
- Insulina
*regulują poziom cukru we krwi; -
Glukagon

JAJNIKI - Estrogeny
*rozwijają i podtrzymują żeńskie cechy płciowe; -
Progesteron
*pobudza rozwój błony śluzowej macicy; -
JĄDRA - Testosteron
*rozwija i podtrzymuje męskie cechy płciowe; -

Układ dokrewny (hormonalny) człowieka stanowią gruczoły wydzielania wewnętrznego, których czynność jest regulowana przez podwzgórze, które stanowi niewielki obszar w podstawie przedniej części mózgu. Jest ono bezpośrednio połączone z najważniejszym gruczołem dokrewnym człowieka zwanym przysadką. Połączenie to umożliwia podwzgórzu główną kontrolę wydzielania hormonów, a jednocześnie stanowi podstawowe ogniwo łączące układ nerwowy i dokrewny.
Każdy z hormonów wydzielanych przez gruczoły dokrewne ma swoją własną funkcję. Są hormony, które pełnią podobną rolę, a także takie, które mają działanie zupełnie przeciwne do innych. Funkcjonowanie układu hormonalnego polega właśnie na równowadze w wydzielaniu różnych hormonów, która regulowana jest przez przysadkę. Nawet niektóre z hormonów przez nią wydzielanych mają za zadanie kontrolę działania innych gruczołów. Ale jak już wiemy nawet przysadka podlega kontroli- ze strony podwzgórza.
Jak już wiemy układ hormonalny składa się z gruczołów, które (w odróżnieniu od innych układów autonomicznych) są położone w różnych częściach organizmu, nie tworzą narządów i nie są ze sobą połączone. Należą do nich:
• Podwzgórze,
• Przysadka,
• Szyszynka,
• Tarczyca,
• Przytarczyce,
• Trzustka,
• Nadnercza,
• Gruczoły płciowe (gonady): Jądra u mężczyzn, Jajniki u kobiet.
Mimo, iż hormony są obecne we krwi w bardzo małych ilościach, skutecznie kontrolują i koordynują pracę organizmu. Można z tego wywnioskować, że elementy układu dokrewnego są ze sobą powiązane i działają tak, że aktywność jednych z nich wpływa w charakterystyczny sposób na aktywność innych. Integracja tych czynników i wzajemna ich regulacja odbywa się dzięki precyzyjnej kontroli układu sprzężenia zwrotnego. Powoduje on, że podwyższony poziom jednego z hormonów działa hamująco na jego wydzielanie do momentu powrotu prawidłowego poziomu. Zaś obniżony poziom hormonu jest bodźcem podwyższającym jego wytwarzanie lub uwalnianie do krwi. Nad tym mechanizmem kontrolującym ma oczywiście pieczę podwzgórze i przysadka.
W podobny sposób jak układ sprzężenia zwrotnego działa wiele systemów kontrolnych w organizmie. Zasada ich działania jest podstawą mechanizmów umożliwiających utrzymanie homeostazy.

Hormony są to substancje wytwarzane w organizmie, które zapewniają prawidłowy przebieg wszystkich procesów biochemicznych w komórce. Funkcją hormonów jest także zapewnienie koordynacji układów całego organizmu. Hormony są tylko substancjami regulacyjnymi, nie stanowią materiału budulcowego, ani energetycznego. Prawidłowe funkcjonowanie układu hormonalnego zapewnia utrzymanie stałych warunków środowiska wewnętrznego organizmu, czyli homeostazę. Wszelkie nieprawidłowości w funkcjonowaniu hormonów powodują zaburzenia działania niektórych narządów lub układów. Stężenie hormonów w organizmie jest bardzo małe, ale zapewniające prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Spadek lub wzrost tego stężenia może wywoływać różne schorzenia.
Synteza hormonów odbywa się w specjalnych gruczołach , określanych jako gruczoły dokrewne. Wydzielane z nich hormony dostarczane są do krwi i transportowane wraz z nią do komórek lub tkanek docelowych. Hormon może wywoływać określoną reakcję w komórce, pod warunkiem że zostanie ona przyłączony do odpowiedniego receptora znajdującego się na błonie tej komórki.
Nadrzędnym narządem wewnątrzwydzielniczym jest podwzgórze, które zawiaduje pracą wszystkich gruczołów dokrewnych i reguluje wydzielanie wszystkich hormonów.
W podwzgórzu występuje współpraca układu nerwowego z hormonalnym. Podwzgórze wysyła sygnały do przysadki mózgowej, która wydziela hormony aktywujące lub hamujące działanie podrzędnych gruczołów dokrewnych.
Głównym gruczołami wewnątrzwydzielniczymi są : przysadka, tarczyca, przytarczyce, trzustka, nadnercza, żeńskie i męskie narządy płciowe.
Nieprawidłowe funkcjonowanie gruczołów powoduje nadmiar albo niedobór określonych hormonów, co może być przyczyną różnych schorzeń.
Gruczoły wewnątrzwydzielnicze reagują na zmienne stężenie produkowanych przez siebie hormonów, albo zwiększeniem albo zmniejszeniem jego syntezy.
W ten sposób działa miedzy innymi trzustka, która odbierając sygnał z organizmu, jakim jest podwyższony poziom glukozy we krwi, reaguje na niego wydzielając hormon insulinę. Insulina jest hormonem , który obniża poziom glukozy we krwi poprzez aktywację tkanek magazynujących i przetwarzających ten cukier.
Podobnie działają przytarczyce reagujące na spadek stężenia wapnia w osoczu , wydzielaniem parthormonu. Hormon ten przywraca prawidłowy poziom wapnia we krwi.
Gruczoły dokrewne.
Hormony syntetyzowane są w wyspecjalizowanych tkankach lub narządach , określanych jako narządy endokrynne lub wewnątrzwydzielnicze. Oprócz wydzielania hormonów gruczoły te uczestniczą w regulacji ich wydzielania do krwi.
Nazwa tych gruczołów związana jest z tym ,że hormony wydzielane są do wnętrza organizmu, czyli do krwi. Hormony krążą wraz z krwią po całym organizmie i dostarczane są do komórek docelowych, na które działają.
Znane są także gruczoły , których wydzieliny dostają się poza obręb organizmu. Substancjami widzialnymi na zewnątrz tkanek są m.in. ślina produkowana w śliniankach i śluzowata wydzielina produkowana w gruczołach warstwy śluzowej oskrzeli.
Gruczoły wydzielania wewnętrznego i syntetyzowane przez nie hormony.
Przysadka mózgowa.
Gruczoł ten wydziela następujące hormony :
• hormon wzrostu - odpowiedzialny za prawidłowy wzrost organizmu,
• prolaktynę- hormon wywołujący laktację ( widzialnie mleka przez kobiety ),
• oksytocynę- odpowiedzialną za skurcz mięśni macicy podczas porodu,
• wazopresynę- hormon regulujący gospodarkę wodną organizmu,
• hormony uwalniające- regulujące pracę podrzędnych gruczołów dokrewnych takich jak : tarczyca, nadnercza, jądra i jajniki.

Tarczyca.
Gruczoł ten produkuje hormony : trójodotyroninę ( T3 ) i tyroksynę ( T4 ), regulujące procesy metaboliczne zachodzące w całym organizmie , oraz kalcytoninę- hormon obniżający stężenie wapnia w osoczu w przypadku podwyższonego jego poziomu.
Przytarczyce.
Syntetyzują parathormon, który działa antagonistycznie do kalcytoniny, czyli podwyższa poziom wapnia w osoczu.
Nadnercza.
W rdzeniu nadnerczy syntetyzowana jest: noradrenalina i adrenalina- hormony odpowiedzialne za reakcję organizmu na stres. W korze nadnerczy produkowany jest kortyzol- " hormon stresu" oraz aldosteron - odpowiedzialny za regulację gospodarki mineralnej organizmu.
Trzustka.
W gruczole tym produkowana jest insulina, która obniża poziom glukozy we krwi oraz glukagon zwiększający stężenie tego cukru.
Jajniki.
Hormony wydzielane przez jajniki to : progesteron i estrogeny, które regulują cykl owulacyjny kobiet, warunkują jej płodność oraz zapewniają prawidłowy przebieg ciąży.
Jądra.
Syntetyzowany w jądrach testosteron odpowiedzialny jest za prawidłowy rozwój narządów płciowych u mężczyzn oraz drugorzędnych cech płciowych.
Przysadka mózgowa.
Gruczoł ten osadzone jest w części czaszki, określanym jako " siodełko tureckie". Mimo swych niewielkich rozmiarów i wagi ( około 0.8 gramów) jest ona bardzo ważnym organem, regulującym pracą wielu narządów. W przysadce można wyróżnić część gruczołową i nerwową. Część gruczołowa stanowi 70% ciężaru przysadki.
Hormony wydzielane przez przysadkę działają bezpośrednio na określone narządy lub regulują pracę innych gruczołów wewnątrzwydzielniczych.
Widzialnie hormonów przez przysadkę jest regulowane ich stężeniem w organizmie także poprzez centralny układ nerwowy. Wydzielanie niektórych hormonów przysadkowych pobudzane jest hormonami produkowanymi w podwzgórzu.
W przysadce mózgowej syntetyzowanych jest 7 hormonów : hormon tyreotropowy, hormon luteinizujący, hormon folikulotropowy, hormon melanotropowy, hormon wzrostu, hormon kortykotropowy oraz prolaktyna.
Hormon wzrostu.
Hormon wzrostu nazywany jest inaczej somatotropiną. Głównym działaniem tego hormonu jest pobudzanie wzrostu u dzieci. Hormon wzrostu wpływa na metabolizm węglowodanów, białek i tłuszczy. Zwiększa syntezę białek oraz przyswajanie aminokwasów.
Nadmierna produkcja hormonu wzrostu u dzieci powoduje gigantyzm, czyli osiąganie bardzo wysokiego wzrostu ciała ( u kobiet powyżej 190 cm , u mężczyzn ponad 200cm ).
U osób dorosłych nadprodukcja somatotropiny powoduje akromegalię, czyli nadmierny rozrost niektórych części ciała ,np. stóp, rąk, żuchwy.
Niedobór somatotropiny prowadzi do zaburzenia wzrostu, czyli karłowatości.
Hormon tyreotropowy.
Hormon ten zwany także tyreotropiną ( TSH ) oddziałuje na komórki tarczycy, powodując ich powiększenie oraz pobudzenie do syntezy hormonów tarczycowych ( T3 i T4 ).
Sygnałem do wydzielania hormonu tyreotropowego przez przysadkę jest niski poziom hormonów tarczycowych we krwi. Jeśli stężenie hormonów tarczycowych w organizmie jest dość wysokie to następuje zatrzymanie syntezy tyreotropiny przez przysadkę. Nadmiar hormonów T3 i T4 działa hamująco na funkcje wydzielnicze przysadki. Natomiast niedobór tych hormonów wzmaga aktywność tego gruczołu .Taki sposób regulacji określany jest jako sprzężenie zwrotne ujemne.
Zaburzenia prawidłowego wydzielania tyreotropiny prowadzą do nadczynności lub niedoczynności tarczycy.
Jeśli tyreotropina jest wydzielana w przysadce w nadmiernych ilościach do chodzi do nadczynności tarczycy, czyli nadmiernego wydzielania hormonów tarczycowych. Z kolei wysoki poziom T3 i T4 we krwi hamuje zwrotnie funkcje wydzielnicze przysadki, w związku z tym u osób z zaawansowaną nadczynnością tarczycy obserwuje się niskie stężenie TSH w osoczu. W przypadku niedoczynności jest odwrotnie. Niski poziom T3 i T4 aktywuje przysadkę do zwiększonej syntezy TSH, w związku z tym poziom tyreotropiny w krwi jest mocno zawyżony.
Hormon kortykotropowy ( ACTH ).
ACTH pobudza komórki kory nadnerczy do produkcji hormonów : kortyzolu i aldosteronu. Nadmierne wydzielanie ACTH przez przysadkę powoduje nadczynność kory nadnerczy. Natomiast niedobór ACTH jest przyczyną niedoczynności kory nadnerczy.
Gonadotropiny.
W przysadce syntetyzowane są trzy typy hormonów, które odpowiedzialne są za prawidłowe funkcjonowanie narządów rozrodczych. Hormonami tymi są LH , FSH oraz prolaktyna.
Folitropina ( FSH ).
Hormon ten odpowiedzialny jest u kobiet za regulację produkcji estrogenów w jajnikach oraz dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych. U mężczyzn hormon ten reguluje proces spermatogenezy oraz rozrost cewek nasiennych.
Hormon lutenizujący ( LH ).
Hormon ten aktywuje owulację ( jajeczkowanie ) u kobiet, u mężczyzn odpowiedzialny jest za syntezę testosteronu przez komórki wydzielnicze jąder.
Poziom gonadotropin w organizmach mężczyzn jest stały , natomiast u kobiet jest zmienny i warunkuje prawidłowy przebieg cyklu owulacyjnego.
Zwiększony poziom gonadotropin we krwi obserwuje się w przypadku zaburzenia funkcji gruczołów płciowych. W przypadku niedoczynności przysadki, związanej ze zmniejszoną sekrecją gonadotropin, obserwuje się nieprawidłowy rozwój gruczołów płciowych.
Prolaktyna.
Prolaktyna jest hormonem odpowiedzialnym za rozpoczęcie i trwanie procesu laktacji, czyli wydzielania mleka z gruczołów mlecznych kobiet. Wysoki poziom prolaktyny obserwuje się w krwi kobiet ciężarnych i karmiących.
Hormon melanotropowy.
Hormon ten oddziałuje na komórki barwnikowe ( melanocyty ) występujące w skórze, powodując skupianie się w nich cząsteczek barwnika- melaniny. Efektem działania melanotropiny jest ciemnienie skóry.
Zaburzenia funkcji przysadki.
Niedoczynność przysadki jest związana ze zmniejszeniem funkcji wydzielniczych tego gruczołu. Schorzenie to może mieć charakter wrodzony lub może być wywołane powikłaniami okołoporodowymi.
Nadczynność przysadki wywołana jest najczęściej rozrostem guzów powstałych w tym gruczole.
W związku z niedoczynnością przysadki pojawiają się niedoczynności gruczołów, których działanie jest uzależnione od hormonów przez nią wydzielanych.
Przypadki niedoczynności gruczołów wywołanej niedoczynnością przysadki podaje się pacjentowi hormony, których wydzielanie nie jest regulowane przez przysadkę.
Na przykład osoby cierpiące na niedoczynność tarczycy spowodowaną niedoborem TSH przyjmują preparaty hormonów tarczycowych ( przed wszystkim T4 ). Niedoczynność przysadkowa nadnerczy leczona jest hormonami nadnerczowymi.
W przypadku poważnych uszkodzeń przysadki podawanie jednego hormonu jest niewystarczające, dlatego stosuje się terapię z użyciem kilku hormonów.
Tarczyca.
Tarczyca jest dużym gruczołem dokrewnym , umieszczonym w przedniej okolicy szyi. Zbudowana jest z dwóch płatów niejednakowej wielkości połączonych cieśnią, czyli pasmem tkanki wewnątrzwydzielniczej. Tarczyca zbudowana jest z płatów, które budują skupiska komórek. W centrum tego skupiska występują pęcherzyki z koloidem, które są miejscem syntezy hormonów tarczycowych. Do hormonów tych należą : trójjodotyronina ( T3 ) oraz tyroksyna ( T4 ). Pęcherzyk otaczają mniejsze komórki, tzw. komórki C.
Hormony wydzielane przez tarczycę , czyli tyroksyna i trójjodotyronina regulują wszystkie procesy metaboliczne w organizmie. Do produkcji tych hormonów niezbędna jest obecność jodu , ponieważ pierwiastek ten stanowi 50 % masy obydwu hormonów.
Działanie hormonów na organizm jest bardzo rozległe. Przede wszystkim hormony te regulują procesy rozkładu i syntezy różnych substancji, odpowiedzialne są za prawidłowy transport wody i substancji mineralnych. Regulują one funkcje wielu komórek a tym samym wpływają na pracę układu mięśniowego, nerwowego i pokarmowego. Można powiedzieć , że hormony tarczycowe odpowiedzialne są za sprawność wszystkich układu organizmu.
Oprócz przysadkowej regulacji funkcji wydzielniczych tarczycy istnieje także regulacja podwzgórzowa. W przypadku niedoboru hormonów tarczycowych w organizmie, z podwzgórza wydzielane są hormony uwalniające tyreotropinę, czyli TSH- RH , pobudzające przysadkę mózgową do syntezy TSH. Z kolei TSH pobudza komórki tarczycy do produkcji tyroksyny i trójjodotyroniny.
Komórki pęcherzykowe otoczone są mniejszymi komórkami , tzw. komórkami C. Komórki C są miejscem syntezy jeszcze jednego hormonu - kalcytoniny. Kalcytonina jest hormonem , który uczestniczy w regulacji odpowiedniego stężenia jonów wapniowych i fosforanowych we krwi. Wydzielanie kalcytoniny tarczycy nie jest pod kontrolą przysadki mózgowej. Bodźcem do syntezy tego hormonu przez komórki C jest zwiększone stężenie jonów wapnia w osoczu. Działanie kalcytoniny polega na obniżeniu stężenia wapnia do wartości prawidłowych. Kalcytonina oddziałuje na komórki kościogubne, czyli osteoklasty.
Funkcją osteoklastów jest resorpcja tkanki kostnej czyli rozkładanie macierzy kostnej, wynikiem czego jest uwalnianie z niej jonów wapnia. Kalcytonina hamuje aktywność osteoklastów, z związku z czym wapń nie jest uwalniany do krwi. Tym samym poziom wapnia we krwi nie wzrasta. Kalcytonina wpływa także na funkcje nerek i jelit. W nerkach powoduje ona zwiększenie wydalania fosforu i wapnia , natomiast w jelicie cienkim obniża zwrotną resorpcję jonów wapnia. Kalcytonina syntetyzowana jest także w grasicy, przytarczycach oraz w komórkach skupionych w pobliżu dużych naczyń krwionośnych. Kalcytonina działa antagonistycznie w stosunku do parathormonu. Wraz z tym hormonem oraz witaminą D regulują gospodarkę wapniowo - fosforanową ustroju.
Schorzenia tarczycy.
Niedoczynność tarczycy.
Przyczyną niedoczynności tarczycy jest z reguły niedobór jodu w ustroju, powikłania pooperacyjne lub pozapalne. Istnieje także wrodzona niedoczynność tarczycy.
Objawami niedoczynności tarczycy jest otyłość spowodowana zwolnieniem przemiany materii, opuchnięcie twarzy, wypadnie włosów oraz obrzęk śluzowaty. U chorego obserwuje się zwolnioną akcję serca, obniżone ciśnienie krwi, osłabienie ,senność a także ciągłe wrażenie zimna. Skóra jest sucha i szorstka.
U dzieci niedoczynność tarczycy prowadzi do kretynizmu, zaburzenia w rozwoju układu nerwowego.
Nadczynność tarczycy.
Schorzenie to może być spowodowane zapaleniem gruczołu tarczycowego
( we wczesnej fazie ), wolami nadczynnymi, czyli przerostem tkanki gruczołowej lub guzkami tarczycy.
Objawy nadczynności są przeciwieństwem objawów niedoczynności tarczycy. U chorego na nadczynność obserwuje się wysoki tempo metabolizmu, z związku z tym spadek masy ciała, wzrost temperatury ciała, stan przegrzania ciała. Nadczynność powoduje niestabilność emocjonalną, stany depresyjne, nerwowość, drżenie rąk, podwyższone ciśnienie tętnicze. Częstym skutkiem nadczynności tarczycy jest choroba Basedowa, której typowym objawem jest wytrzeszcz oczu.
W krwi osoby chorej na nadczynność obserwuje się bardzo wysokie stężenie hormonów T4 i T3 , które hamuje zwrotnie działalność wydzielniczą przysadki. Z powodu niskiej aktywności przysadki poziom TSH we krwi jest bardzo niski.
W leczeniu niedoczynności stosuje się podawanie preparatów hormonów tarczycowych. Niedoczynności tarczycy można zapobiegać poprzez spożywanie produktów spożywczych bogatych w jod ( np. sól jodowana ). Profilaktyka ta jest szczególnie ważna u ludzi żyjących w obszarach Polski, które charakteryzują się niedoborem jodu w powietrzu. Do obszarów tych należą przede wszystkim Dolny Śląsk oraz Podkarpacie.
W leczeniu nadczynności tarczycy stosuje się leki , które hamują wydzielniczą aktywność gruczołu ( tyreostatyki ), promieniotwórczy jod lub usuwa się chirurgicznie część gruczołu.
Stany niedoczynności i nadczynności tarczycy nie powinny być bagatelizowane , ponieważ w zaawansowanym stadium mogą prowadzić do stanu zagrażającemu życiu, czyli do przełomu tarczycowego. W ramach badań diagnostycznych przeprowadza się badanie ultrasonograficzne ( USG ), zdjęcia rentgenowskie, scyntygrafię tarczycy oraz biopsję , pozwalającą na określenie zjadliwości guzków gruczołu.
Przytarczyce.
Przytarczyce są niewielkimi gruczołami wydzielania wewnętrznego (mierzą zaledwie kilka milimetrów ). Ilość przytarczyc w organizmie jest różna, z reguły jest ich cztery, ale występują także w ilości 2,3 , 5 a nawet 6 gruczołów. Przytarczyce najczęściej zlokalizowane są za tarczycą, choć czasem umiejscowione są w śródpiersiu lub wewnątrz tarczycy.
Komórki przytarczyc wydzielają parathormon , który odpowiedzialny jest za utrzymanie homeostazy wapniowo- fosforanowej w organizmie. Parathormon działa przeciwnie do kalcytoniny, tzn. podwyższa stężenie jonów wapnia w osoczu. Wydzielanie parathormonu nie podlega kontroli przysadkowej, lecz uzależnione jest od zawartości wapnia we krwi. Spadek stężenia jonów wapnia we krwi jest impulsem dla komórek przytarczyc do wydzielania parathormonu, natomiast wzrost stężenia tych jonów hamuje wydzielniczą aktywność komórek przytarczyc.
Parathormon aktywuje osteoklasty do rozpuszczania tkanki kostnej , wynikiem czego jest uwalnianie wapnia do krwi. Hormon ten wywołuje zwiększenie resorpcji zwrotnej wapnia w nerkach i zarazem zmniejszenie resorpcji jonów fosforu. Efektem tego jest wzrost stężenia jonów wapnia w osoczu, natomiast spadek ilości fosforu. Pobudzanie przez parathormon syntezy witaminy D w nerkach przyczynia się także , pośrednio do wzrostu stężenia wapnia w osoczu. Parathormon współpracuje wraz z kalcytoniną w utrzymaniu prawidłowej gospodarki wapniowej ustroju. Stężenie obu hormonów we krwi musi być utrzymywane na stałym poziomie. Utrzymujący się przez długi czas niedobór lub nadmiar któregoś z nich prowadzi do poważnych schorzeń.
Aktywna pochodna witaminy D jest zaliczana do hormonów . W związku z ty,